Estamos en: Lenguas del Mundo > Familia Sino-Tibetana > Lenguas Tibetano-Birmanas
Lenguas Tibetano-Birmanas

Historia

La rama tibetano-birmana de la familia sino-tibetana se separó de la rama sinítica hace unos 6.000 años y está compuesta de unas 250 a 300 lenguas, lo que la hace comparable a la indoeuropea en tamaño y en tiempo, aunque estas lenguas son mucho menos conocidas. Se hablan principalmente en China, donde hay 16 lenguas minoritarias reconocidas, en Myanmar, Nepal, Bhután y en el nordeste de la India.

Datos

El tibetano y el birmano son las lenguas más grandes de esta rama con 3 y 22 millones de hablantes, respectivamente. Ambos se escriben en sistemas de origen índico y poseen antiguas tradiciones literarias, remontándose hasta el 600 d. C. en el caso tibetano y el 1100 d. C. en el birmano. Las otras lenguas tibetano-birmanas son mucho más pequeñas, siendo la más importante la newari de Nepal, la dzhongkha en Bhután y la manipuri en la India.

Entre las lenguas minoritarias tibetano-birmanas se encuentra el grupo yi, o lolo, con unos 5 millones de hablantes en las montañas de China sudoccidental y a lo largo de las fronteras de Birmania y Tailandia; de ellas la lisu y la lahu son las mejor conocidas.

Lenguas Tibetano-Birmanas

 Lenguas Tibetanas

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población

Países

Occidental

 

 

 

 

Balti

sBalti

 

150.000

Pakistán India

Purik

 

Purki

45.000

India

Ladakhi

Ladwags

 

75.00

India

Central

 

 

 

 

Occidental

 

 

 

 

Patnam

Miyad Nala

 

1.000

India

Tod

 

Lahuli

1.700

India

Joksar

 

 

700

India

Spiti

 

 

 

 

mNyam

 

 

 

 

Jad

 

 

1.500

India

Rangpa

 

 

5.000

India

mNgahris

 

Ngari

50.000

China Nepal

Ruthog

 

 

 

 

sGar

 

 

 

 

rTsamdah

 

 

 

 

sPuhreng

 

 

 

 

mTschochen

 

 

 

 

dGergyas

 

 

 

 

Humli Tamang

 

 

 

 

Khan

 

 

 

 

Karmarong

 

 

 

 

gTsang

 

 

600.000

China Nepal India

Dolpo

 

 

 

 

Reng Pungmo

 

 

 

 

Tichurong

 

 

 

 

bKag

 

 

 

 

gLo

 

 

 

 

Nar

 

 

 

 

Gyasumdo

 

 

 

 

Nubri

 

 

 

 

Tsum

 

 

 

 

Kachad

 

 

 

 

Langtang

 

 

 

 

Sherpa

 

 

 

 

Kagate

 

 

 

 

Jirel

 

 

 

 

Lhomi

 

 

 

 

Halung

 

 

 

 

sKyidgrong

 

 

 

 

Dingri

 

 

 

 

gZhiskartse

 

 

 

 

rGyalrtse

 

 

 

 

sNadkarrtse

 

 

 

 

dBus

 

 

750.000

China refugiados Bhután

Lhasa

 

 

 

 

Chushur

 

 

 

 

hPhanpo

 

 

 

 

rTesthang

 

 

 

 

hLunrtse

 

 

 

 

Meridional

 

 

550.000

Bhután India China

Danjongka

 

 

 

 

Groma/

Tromowa

 

 

 

 

Dzongkha

 

 

 

 

Bumthang

 

 

 

 

Chocha Ngacha

 

 

 

 

Amdo (nororiental)

 

 

900.000

China

rTahu

 

 

 

 

hBrogpa

 

 

 

 

Rongpa

 

 

 

 

Rongpahbrogpa

 

 

 

 

Khams (sudoriental)

 

 

1.600.000

China Birmania

Occidental

 

 

 

 

rGer-rtse

 

 

 

 

Nagchu

 

 

 

 

Septentrional

 

 

 

 

hBristod

 

 

 

 

Khrihdu

 

 

 

 

sKyergu(mdo)

 

 

 

 

Nagnchen

 

 

 

 

Oriental

 

 

 

 

sDege

 

 

 

 

dKarmdzes

 

 

 

 

Chabmdo

 

 

 

 

Braggyab

 

 

 

 

Nyingkhri

 

 

 

 

hBahthang

 

 

 

 

Nyagchu

 

 

 

 

Cone

 

 

 

 

hBrugchu

 

 

 

 

Meridional

 

 

 

 

sDerong

 

 

 

 

bDechen

 

 

 

 

rGyalthang

 

 

 

 

Phyagphreng

 

 

 

 

Gurung/Tamang

 

 

 

 

Ghale

 

 

10.000

Nepal

Kaike

 

 

2.000

Nepal

Dura

 

 

pocos

Nepal

Gurung

 

 

150.000

Nepal India

Thakali

Tapaang

Thaksya

5.000

Nepal

Chantel

 

 

2.500

Nepal

Rohani

 

 

pocos

Nepal

Manang

 

Nyishang

3.000

Nepal

Tamang

 

 

600.000

Nepal India

Monpa

 

 

 

 

Monpa central

Sharchop, Tsangla

 

200.000

Bhután India China

Monpa oriental

 

 

5.000

India China

 

 Lenguas Himalayas

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población

Países

Occidental/Kanauri

 

 

 

 

Chamba Lahuli

 

 

5.000

India

Pattani

Manchati

 

7.500

India

Miyad Nala

Patnam Bhoti

 

1.200

India

Tinan

Ranglo, Gondhla

 

2.500

India

Khoksar

 

 

800

India

Bunan

Gahar, Garhi

 

4.000

India

Kanauri

Kinnauri

 

55.000

India

Chitkuli

 

 

 

 

Kanashi/malana

 

 

 

 

Darmiya

 

 

3.500

India

Chaudangsi/Byangsi

 

 

6.500

India

Bhramu

 

 

¿extinguido?

India Nepal

Thami

 

 

5.000

Nepal

No Rai/No himalaya occidental 

 

 

 

 

Magar

 

 

300.000

Nepal

Raute/Raji

 

 

500

Nepal

Kham

 

 

40.000

Nepal

Chepang

 

 

17.000

Nepal

Newari

 

 

600.000

Nepal

Rai/Kiranti

 

 

 

 

Hayu

 

 

¿100?

Nepal

Sunwar

(Incl. Surel muerto)

 

25.000

Nepal

Bahing

Ramdali

 

10.000

Nepal

Chaurasia

Umbale

 

5.000

Nepal

Jerung

 

 

2.000

Nepal

Thulung

 

 

25.000

Nepal

Khaling

 

 

12.000

Nepal

Dumi

 

 

2.000

Nepal

Kohi

Koi

 

300

Nepal

Kulung

Kulunge (Sotang muerto)

 

9.000 6.000

Nepal

Nachering

(incluido Parali muerto)

 

2.000

Nepal

Chukwa

 

 

100

Nepal

Sangpang

Sangpahang

 

7.000

Nepal

Kudak

 

 

 

 

Bantawa

 

 

70.000

Nepal

Lambichong

 

 

 

 

Mugali

 

 

1.000

Nepal

Dungmali/Khesang

 

 

5.000

Nepal

Chamling

 

 

30.000

Nepal

Puma

 

 

3.000

Nepal

Athpare

 

 

2.000

Nepal

Belhare

 

 

1.000

Nepal

Chintang

 

 

100

Nepal

Chulung

 

 

1.000

Nepal

Yakkha

 

 

10.000

Nepal

Lumba

 

 

1.000

Nepal

Mewahang

Newahang

 

4.000

Nepal

Lohorong

 

 

15.000

Nepal

Yamphu

 

 

5.000

Nepal

Yamphe

Yakkhaba 

 

5.000

Nepal

Tilung

 

 

1.000

Nepal

Limbu

 

 

200.000

Nepal India

 

 Lenguas Sal

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población 

Países

Bárico

 

 

 

 

Boro

Kachari llanura

 

1.000.000

India

Nepal

Bangladés

Bhután

Lalung

 

 

20.000

India

Dimasa

Kachari colinas

 

50.000

India

Hojai

 

 

10.000

India

Bangladés

Kokborok

Tripuri

 

400.000

India

Bangladés

Garo

 

 

500.000

India

Bangladés 

Koch

 

 

 

 

Atong

 

 

10.000

India

Bangladés

Wanang

 

 

15.000

India

Bangladés

Rabha

 

 

50.000

India

Hajong

 

 

10.000

India

Deori

 

 

15.000

India

Naga septentrional

 

 

 

 

Khienmungan Kalyokengnyu

 

 

¿50.000?

Birmania

India

Chang

 

 

25.000

India

Phom

 

 

25.000

India

Konyak

 

 

90.000

India

Birmania

Htangan

 

 

¿20.000?

Birmania

Wancho

 

 

40.000

India

Birmania

Haimi

 

 

¿60.000?

Birmania

Nocte

 

 

40.000

India

Tangsa/Rangpan

 

 

40.000

Birmania

India

Jingpo

Kachin, Singpho

 

600.000

Birmania

China

India

Gauri

 

 

 

 

Sak/Luish

 

 

 

 

Kadu

 

 

20.000

Birmania

Ganan

 

 

7.000

Birmania

Taman

 

 

1.000

Birmania

Malin

 

 

 

 

Chakpa

 

 

 

 

Phayeng

 

 

 

 

Sekmai

 

 

 

 

Chairel

 

 

 

 

Sak

Thet

 

7.000

Birmania

Bangladés

 

Lenguas Kuki-Chin-Naga

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población

Países

Ao

 

 

110.000

India

Sangtam septentrional

 

 

30.000

India

Lhota

 

 

60.000

India

Yimchungrü

 

 

30.000

India

Rengma

 

 

15.000

India

Tangkhul

 

 

100.000

India Birmania

Maring

 

 

15.000

India Birmania

Sema

 

 

100.000

India

Ntenyi

 

 

 

 

Angami occidental

 

 

60.000

India

Chakesang

 

 

25.000

India

Chokri

 

 

 

 

Khezhama

 

 

 

 

Mao

 

 

60.000

India

Maram

 

 

5.000

India

Zeliangrong

 

 

90.000

India

Mzieme

 

 

 

 

Zeme

 

 

 

 

Liangmai

 

 

 

 

Puiron

 

 

 

 

Nruanghmei

 

 

 

 

Meithei

Manipuri

 

1.000.000

India

Kuki antiguo 

 

 

 

 

Rangkhol

 

 

8.500

India Bangladés

Hallam

 

 

12.000

India Bangladés

Langrong

 

 

1.000

India

Hmar

 

 

30.000

India

Anal

 

 

12.000

India Birmania

Kom

 

 

7.000

India

Chawte

Chote, Chaw, Kyaw

 

1.000

India Birmania

Mayol

Moyon, Moyol

 

1.000

India

Lamgang

 

 

2.000

India

Chin septentrional

 

 

250.000

Birmania India

Chin central

 

 

400.000

Birmania India Bangladés

Lai(zo)

 

 

 

 

Mizo

 

 

400.000

India Birmania Bangladés

Chin meridional

 

 

225.000

Bangladés

Ashö

 

 

 

 

Khami/khumi

 

 

55.000

Bangladés

Mara

Lakher, Miram

 

20.000

India Birmania

Arleng

Karbi

Mikir

350.000

India

 

Lenguas Tibetano-Birmano centrales

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población

Países

Lepcha

 

Rong

¿30.000?

India

Sulung

 

Puroik

3.000

India China

Bugun

Khowa

 

2.000

India

Dhammai

Miji

 

5.000

India

Hrusso

Angka, Aka

 

4.000

India

Adi-Mising-Nishi

 

 

 

 

Nishi/bangni/Apa Tani

Dafla

 

170.000

India China

Hill Miri

 

 

25.000

India

Adi

 

Abor

125.000

India China

Mising

Mishing

Miri llanuras

500.000

India

Dhimal

 

 

10.000

Nepal India

Toto

 

 

500

India

Mishmi

 

 

 

 

Idu

Chulikata Mishmi

 

20.000

India China

Taraon

Digaru

Taruang

12.000

China India Birmania

Keman

Miju

 

20.000

India China Birmania

Nungish/Rawang

 

 

 

 

Gvnøng

 

 

 

 

Trung

 

Dulong

11.000

China

Zørwang

Jerwang

Tvluq

15.000

Birmania

Dvru

Daru

 

35.000

Birmania

Anung

 

 

8.000

China Birmania

Nusu

 

 

8.000

China

Rawang

 

 

 

 

Dvngsar

 

 

15.000

Birmania

Mvtwang

 

 

50.000

Birmania

Lungmi

Longmi

 

30.000

Birmania

 

Lenguas Tibetano-Birmano nororientales

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población

Países

Baima

 

 

20.000

China

Qiángico nuclear

 

 

 

 

Jiaron

 

rGyarung

150.000

China

Qiang septentrional

 

 

60.000

China

Qiang meridional

 

 

90.000

China

Ergong

 

 

35.000

China

Zaba

 

 

15.000

China

Guichong

Yutong

 

7.000

China

Muya

 

 

15.000

China

Ersu

 

Tosu

20.000

China

Choyo

 

 

 

 

Namuyi

 

 

5.000

China

Shixing

Xumi

 

2.000

China

Pumi

Primi

 

35.000

China

Naxi

 

Nakhi

250.000

China

Tujia

 

 

170.000

China

Bai

 

Minchia

1.100.000

China

 

Lenguas Lolo-Birmanas

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población

Países

Mru

 

 

40.000

Birmania

Ugong

 

 

1.000

Birmania

Búrmico

 

 

 

 

Birmano

 

 

32.000.000

Birmania

Aracanés

Mogh/Magh

 

1.800.000

Birmania Bangladés India

Tavoyano

 

 

400.000

Birmania

Beik

Merguese

 

250.000

Birmania

Danu

 

 

100.000

Birmania

Intha

Angsa, Inle

 

90.000

Birmania

Taungyo

 

 

40.000

Birmania

Yaw

 

 

20.000

Birmania

Hpun

Hpon, phun, Phon

 

500

Birmania

Achang

Maingtha, Ngochang

 

25.000

China Birmania

Lashi

Lachik

 

30.000

Birmania China

Atsi

Zi, Tsaiwa

 

150.000

Birmania China

Maru

Lawngwaw, Langsu

 

100.000

Birmania China

Bola

 

 

1.000

China

Chintau

 

 

1.000

China

Loloish

 

 

 

 

Septentrional

 

 

 

 

Nosu (Yi septentrional)

 

 

2.250.000

China

Nasu (Yi oriental)

 

 

800.000

China

Nisu (Yi meridional)

 

 

700.000

China

Central

 

 

 

 

Lalo (Yi occidental)

 

 

300.000

China

Yi central

Lipho, Lolopho

 

450.000

China

Yi meridional

Sani, Axi, Azha, Azhe

 

400.000

China

Zaozou

 

 

2.500

China

Lisu

Yawyin, Yobin

 

850.000

China Birmania Tailandia India

Lahu

Lohei, Muser

 

650.000

China Birmania Tailandia Laos

Cosung

Kucong

 

40.000

China Vietnam

Jino

 

 

20.000

China

Meridional

 

 

 

 

Akoide

 

 

 

 

Haoni,

Baihong

Putu/Budu, mahei

 

180.000

China

Hani

 

 

520.000

China Vietnam

Akha

Ikaw, Kaw

 

550.000

Birmania China Tailandia Laos

Akeu

 

 

 

 

Phana

 

 

5.000

Laos

Sila

Sida

 

15.000

Vietnam Laos

Bi-Ka

 

 

 

 

Khatu, Piyo

Kaduo, Biyue

 

300.000

China Laos

Mpi

 

 

2.000

Tailandia

Bisoide

 

 

 

 

Bisu

mBisu, Misu

 

7.000

China Tailandia

Pyen

 

 

¿500?

Birmania

Phunoi/

Coong

 

 

32.000

Laos Vietnam

 

Lenguas Karénicas

Nombre

Autónimo

Otros nombres

Población

Países

Septentrional

 

 

 

 

Pa-O

 

Taungthu

500.000

Birmania Tailandia

Padaung

Kayan

 

85.000

Birmania

Yinbaw/Kan-ngan

 

 

 

 

Zayein/Latha

 

 

 

 

Gekhu

 

 

 

 

Central/Bwe 

 

 

 

 

Oriental

 

 

 

 

Kayah

 

Karenni

250.000

Birmania Tailandia

Manu

Punu

Manumanaw

10.000

Birmania

Yintale

 

Yangtalai

10.000

Birmania

Occidental

 

 

 

 

Blimaw

 

Bwe occidental

20.000

Birmania

Bre

Kayaw

Brek

25.000

Birmania

Geba

 

 

10.000

Birmania

Meridional

 

 

 

 

Sgaw

 

 

1.600.000

Birmania

Mopwa/palaychi

 

 

 

 

Paku

 

 

 

 

Wewaw

 

 

 

 

Monnepwa

 

 

 

 

Pho/Phlong

 

Pwo

1.400.000

Birmania Tailandia Tailandia

Lekeh

 

 

¿?

Birmania

Dialectos

Hay varios intentos de clasificar las lenguas de esta rama. El primero las divide en cuatro grupos: 

El segundo lo hace así: 

  • India nororiental. El grupo India nororiental incluye los grupos bárico (bodo-garo-konyak, conocido como el grupo sal) más el jingpo (kachin) y el grupo sak o luish; tiene algunas peculiaridades léxicas no compartidas por otras lenguas tibetano-birmanas y la mayor parte de las lenguas tienen sistemas tonales relativamente simples. 

  • Occidental. El grupo occidental se corresponde con el grupo bódico o el tibetano/kanauri más el himalayo con unas pocas adiciones dividiéndose en tibetano e himalayo; el tibetano tiene cuatro subgrupos: tibetano propiamente dicho, gurung o tamang, monpa (antiguamente conocido como tsangla) y kanauri, también conocido como himalayo occidental. El himalayo comprende el rai-limbu, kirantio o subgrupo oriental y el más desigual subgrupo occidental que incluye varias lenguas como la newari y la chepang. La mayoría de estas lenguas tienen una extensa morfología secundaria, sobre todo en verbos; muchos tienen sistemas tonales de palabra en lugar de sílaba mientras que otros no son tonales. 

  • Nororiental. El grupo nooriental incluye el subgrupo central (lenguas de la frontera entre la India nororiental y el Tíbet además del norte de Birmania y regiones próximas de China) y el núcleo nororiental o subgrupo qiang. Esas lenguas comparten una morfología verbal y la mayoría son tonales. Algunas del grupo nororiental son léxicamente transicionales con las sudorientales pero fonológica y morfológicamente son más típicas de las nororientales. Aquí se incluyen la nungish y la naxi.

  • Sudoriental. El grupo sudoriental incluye el kukish (kuki-chin naga), el subgrupo birmano-lolo y el karen. Aparte del kuki-chin que es tipológicamente similar a las lenguas nororientales de la India al haber preservado algunos e innovado otros la morfología y los sistemas tonales relativamente simples, todas esas lenguas tienen muy poca morfología y complejos sistemas tonales típicos de la región lingüística del sudeste asiático y de la zona septentrional del sudeste. De todas las lenguas tibetano-birmanas el subgrupo karen es el único que tiene el orden de la frase sujeto, verbo y objeto, pero incluso retiene varias características sintácticas de verbo final. El bai también muestra el mismo orden como una posibilidad alternativa habiendo sido influido grandemente durante milenios por el chino. Las demás lenguas tibetano-birmanas son sujeto, objeto y verbo.

Escritura

 

Gramática

Muchas de estas lenguas son ergativas y tonales con el orden de la frase dispuesto en sujeto, objeto y verbo.

El grupo karen, hablado por minorías en Birmania oriental y zonas limítrofes de Tailandia, tiene como orden de la frase, al contrario que la mayor parte de las lenguas tibetano-birmanas, sujeto, verbo y objeto, siendo influida en ello probablemente por las vecinas lenguas tai.